1. Khái niệm về chủ nghĩa hiện sinh
1.1. Chủ nghĩa hiện sinh là gì?
Chủ nghĩa hiện sinh (existentilism) là một trường phái triết học đặt câu hỏi về sự tồn tại của con người và tìm cách giải đáp những vấn đề liên quan đến cuộc sống cá nhân, sự tự do và trách nhiệm. Các triết gia hiện sinh tin rằng con người không có bản chất cố định, mà phải tự định nghĩa chính mình qua các lựa chọn và hành động cá nhân. Một trong những khái niệm trung tâm của chủ nghĩa hiện sinh là "sự tồn tại có trước bản chất" (existence precedes essence), được Jean-Paul Sartre khẳng định, cho rằng con người xuất hiện trên thế giới trước khi có bất kỳ ý nghĩa hay giá trị nào.1.2. Sự khủng hoảng về ý nghĩa
Chủ nghĩa hiện sinh thường xuất hiện trong bối cảnh của sự khủng hoảng về ý nghĩa, đặc biệt là sau hai cuộc chiến tranh thế giới tàn khốc. Con người đối diện với một thế giới không có ý nghĩa tự thân và phải đối diện với sự phi lý (absurdity) – một khái niệm trung tâm trong tư tưởng của Albert Camus. Cuộc sống của con người không có một mục đích cao siêu nào được quy định sẵn và họ phải tự tạo ra ý nghĩa cho chính mình thông qua các quyết định cá nhân.2. Các triết gia tiêu biểu của chủ nghĩa hiện sinh
Chủ nghĩa hiện sinh được phát triển bởi nhiều triết gia có ảnh hưởng, mỗi người mang đến những góc nhìn độc đáo về vấn đề tồn tại, tự do và sự cô đơn. Dưới đây là các triết gia tiêu biểu của trường phái này.2.1. Søren Kierkegaard
Søren Kierkegaard là một trong những người sáng lập của chủ nghĩa hiện sinh. Mặc dù sống vào thế kỷ XIX, tư tưởng của Kierkegaard về tự do cá nhân và sự lựa chọn cá nhân đã đặt nền tảng cho triết học hiện sinh hiện đại. Ông cho rằng mỗi cá nhân phải đối diện với sự lựa chọn tồn tại và trách nhiệm của mình và sự lựa chọn này không bao giờ dễ dàng. Kierkegaard cũng tập trung vào ý tưởng về "sự lo âu" (anxiety) và "sự tuyệt vọng" (despair), hai trạng thái tâm lý mà con người trải qua khi đối diện với sự tự do và trách nhiệm vô hạn của mình.2.2. Jean-Paul Sartre
Jean-Paul Sartre là một trong những triết gia hiện sinh nổi tiếng nhất và đã đóng góp nhiều tư tưởng quan trọng cho trường phái này. Sartre tin rằng con người sinh ra tự do và không có một ý nghĩa cố định nào được quy định sẵn. Ông nhấn mạnh rằng con người không chỉ tự do trong việc lựa chọn hành động mà còn phải chịu trách nhiệm hoàn toàn về những hành động đó. Sartre gọi đây là sự "kết án phải tự do", vì tự do đồng nghĩa với việc phải đối mặt với hậu quả của mọi lựa chọn. Tác phẩm nổi tiếng của Sartre, "L'existentialisme est un humanisme" (Chủ nghĩa hiện sinh là một chủ nghĩa nhân đạo), đã trở thành một trong những văn bản cốt lõi của triết học hiện sinh.2.3. Albert Camus
Albert Camus cũng được coi là một trong những nhà tư tưởng lớn của chủ nghĩa hiện sinh, mặc dù ông tự nhận mình là "phi hiện sinh" (absurdist). Tư tưởng của Camus xoay quanh khái niệm về sự phi lý của cuộc sống. Camus cho rằng cuộc sống không có một mục đích hay ý nghĩa cao cả nào và con người phải chấp nhận điều này mà không rơi vào tuyệt vọng. Trong tác phẩm "The Myth of Sisyphus" (Huyền thoại Sisyphus), Camus sử dụng câu chuyện của Sisyphus – người bị kết án phải lăn một tảng đá lên đỉnh núi chỉ để nó lăn xuống lại – như một biểu tượng của cuộc sống phi lý. Tuy nhiên, Camus cho rằng con người vẫn có thể tìm thấy ý nghĩa trong cuộc sống bằng cách chấp nhận sự phi lý và tiếp tục sống một cách can đảm.3. Những chủ đề chính của chủ nghĩa hiện sinh
Chủ nghĩa hiện sinh không chỉ tập trung vào một lĩnh vực nhất định mà bao gồm nhiều chủ đề đa dạng xoay quanh sự tồn tại của con người. Dưới đây là một số chủ đề quan trọng của trường phái triết học này.3.1. Tự do và trách nhiệm
Một trong những đặc điểm nổi bật của chủ nghĩa hiện sinh là quan niệm về tự do cá nhân và trách nhiệm. Các triết gia hiện sinh như Sartre tin rằng con người được sinh ra với tự do tuyệt đối trong việc lựa chọn hành động của mình. Tuy nhiên, đi kèm với tự do là trách nhiệm: con người phải chịu trách nhiệm hoàn toàn về các quyết định và hành động của mình, không thể đổ lỗi cho hoàn cảnh hoặc người khác. Sự tự do này có thể dẫn đến "nỗi lo âu" (angst), khi con người đối diện với sự thật rằng họ là người duy nhất có quyền và trách nhiệm trong cuộc sống của mình.3.2. Sự cô đơn và xa lánh
Sự cô đơn và cảm giác xa lánh là một chủ đề quan trọng khác trong chủ nghĩa hiện sinh. Con người phải đối diện với thực tế rằng họ tồn tại trong một thế giới không có ý nghĩa tự nhiên và họ phải tự tạo ra ý nghĩa cho bản thân. Sartre và Camus đã viết nhiều về cảm giác này, cho rằng con người luôn bị cô lập trong một thế giới phi lý và không có câu trả lời rõ ràng cho những câu hỏi sâu sắc về cuộc sống.3.3. Sự phi lý và ý nghĩa của cuộc sống
Camus đã tập trung vào sự phi lý như một yếu tố cốt lõi của chủ nghĩa hiện sinh. Ông cho rằng cuộc sống không có một mục đích cao siêu hay ý nghĩa nào được quy định trước và con người phải chấp nhận điều này mà không rơi vào tuyệt vọng. Tuy nhiên, thay vì tuyệt vọng, Camus khuyến khích con người tìm thấy ý nghĩa trong những hành động cá nhân, cho dù chúng có vẻ như vô nghĩa trong bối cảnh của vũ trụ.4. Tác động của chủ nghĩa hiện sinh đến nghệ thuật và văn hóa
Chủ nghĩa hiện sinh không chỉ ảnh hưởng đến triết học mà còn tác động mạnh mẽ đến văn học, nghệ thuật và văn hóa đại chúng. Các nhà văn và nghệ sĩ chịu ảnh hưởng từ triết học hiện sinh đã tạo ra những tác phẩm miêu tả cuộc sống con người trong sự cô đơn, tự do và trách nhiệm.4.1. Văn học hiện sinh
Nhiều tác phẩm văn học hiện đại chịu ảnh hưởng từ chủ nghĩa hiện sinh, đặc biệt là các tiểu thuyết của Sartre, Camus và Kafka. Tác phẩm của họ thường miêu tả những nhân vật bị cô lập, đối diện với cuộc sống phi lý và phải tự tìm ra ý nghĩa cho cuộc sống của mình. Sartre đã viết tiểu thuyết "Buồn nôn" và kịch "Không lối thoát", còn Camus nổi tiếng với "Người xa lạ", cả hai đều phản ánh những chủ đề hiện sinh sâu sắc.4.2. Nghệ thuật hiện sinh
Nghệ thuật hiện sinh thường phản ánh những cảm xúc và tình trạng tinh thần phức tạp của con người trong một thế giới mà ý nghĩa không được xác định trước. Nhiều tác phẩm hội họa, điêu khắc và phim ảnh đã chịu ảnh hưởng từ chủ nghĩa hiện sinh, đặc biệt trong cách miêu tả sự cô đơn, sự lo âu và cảm giác mất phương hướng của cá nhân. Các nghệ sĩ hiện sinh tập trung vào việc khám phá sự tự do của con người và những trách nhiệm đi kèm với nó.Trong hội họa, các tác phẩm của Edvard Munch và Francis Bacon thường mang đậm dấu ấn của chủ nghĩa hiện sinh, với hình ảnh con người đối diện với những cảm xúc đau khổ, mất phương hướng và sự cô lập. Các tác phẩm của họ không chỉ là miêu tả hình ảnh mà còn là biểu hiện tâm lý và cảm xúc phức tạp về cuộc sống và sự tồn tại.
4.3. Tác động đến điện ảnh
Chủ nghĩa hiện sinh có ảnh hưởng sâu sắc đến điện ảnh, đặc biệt là trong các bộ phim thuộc thể loại tâm lý và triết học. Các bộ phim của đạo diễn Ingmar Bergman như The Seventh Seal (Con dấu thứ bảy) và Wild Strawberries (Dâu tây dại) là những ví dụ điển hình, miêu tả các nhân vật phải đối diện với những câu hỏi triết học về sự sống, cái chết và ý nghĩa của cuộc sống.Ngoài Bergman, các bộ phim của đạo diễn Jean-Luc Godard cũng thể hiện sự ảnh hưởng mạnh mẽ của chủ nghĩa hiện sinh. Tác phẩm như Breathless (Không thở nổi) khắc họa sự phi lý trong cuộc sống, sự cô đơn và sự tự do của các nhân vật trong bối cảnh xã hội hiện đại.