Quan hệ sản xuất là gì trong Triết học? Cho ví dụ?

[Nguyễn Văn Thái]

Quan hệ sản xuất là gì trong Triết học?

Trong triết học và lịch sử chính trị, "quan hệ sản xuất" đề cập đến cách tổ chức và mối quan hệ giữa các thành viên trong một xã hội trong quá trình sản xuất hàng hóa và dịch vụ. Quan hệ sản xuất bao gồm cách sắp xếp lao động, cách sở hữu tài nguyên và cách phân phối sản phẩm. Điều này bao gồm cả cách tổ chức sản xuất và cách sắp xếp các tầng lớp xã hội.

​​​​​​​Trong triết học, quan hệ sản xuất thường được xem là một phần của lực lượng sản xuất (bao gồm cả những công cụ, tài nguyên và công nghệ sẵn có) trong quá trình phát triển xã hội. Karl Marx và Friedrich Engels, trong công trình của họ về chủ nghĩa Mác, đã tập trung vào vai trò của quan hệ sản xuất trong việc xác định cấu trúc xã hội và sự tiến bộ của lịch sử. Theo họ, các quan hệ sản xuất, đặc biệt là quan hệ sở hữu tài nguyên và lao động, là yếu tố quan trọng nhất trong việc xác định sự phát triển của xã hội.

Trong triết học chính trị, quan hệ sản xuất cũng thường được sử dụng để mô tả cấu trúc xã hội và cách tổ chức chính trị và kinh tế. Cụ thể, quan hệ sản xuất có thể thể hiện mối quan hệ giữa các tầng lớp xã hội, như tầng lớp tư sản và công nhân, và làm nền tảng cho sự phân chia quyền lực và tài nguyên trong xã hội.

Tóm lại, trong triết học, quan hệ sản xuất là một khái niệm quan trọng được sử dụng để mô tả cách tổ chức và mối quan hệ xã hội trong quá trình sản xuất và phân phối tài nguyên và hàng hóa.

​​​​​​​Ví dụ về quan hệ sản xuất trong Triết học

Ví dụ 1: Một ví dụ cụ thể về quan hệ sản xuất trong triết học có thể được tìm thấy trong lịch sử phát triển xã hội châu Âu từ thời kỳ Trung cổ đến thời kỳ hiện đại. Trong thời kỳ trước Cách mạng Công nghiệp, chủ nghĩa phong kiến chiếm ưu thế. Quan hệ sản xuất trong thời kỳ này thường dựa trên hệ thống phong kiến, trong đó các quan hệ sở hữu đất đai và lao động được tập trung vào tay một số ít lãnh chúa phong kiến và quý tộc.

​​​​​​​Lãnh chúa phong kiến sở hữu và kiểm soát đất đai, trong khi công nhân nông dân phải làm việc cho họ để có được quyền sử dụng mảnh đất và bảo vệ. Quan hệ sản xuất ở đây bao gồm sự phân chia lao động và tài nguyên giữa hai tầng lớp: lãnh chúa và công nhân nông dân. Công nhân nông dân làm việc để sản xuất nông sản nhưng phải đóng một phần lớn thu nhập của mình cho lãnh chúa phong kiến, tạo ra một hệ thống kinh tế không công bằng và thống trị.

Sau Cách mạng Công nghiệp, quan hệ sản xuất đã trải qua sự thay đổi lớn khi cách sản xuất được chuyển từ nông nghiệp sang công nghiệp. Một số ít nhà tư sản và chủ nhà máy trở thành lực lượng sản xuất chính trong xã hội, kiểm soát không chỉ về vốn và sản xuất mà còn về lao động. Công nhân tại các nhà máy phải làm việc theo giờ và chịu áp lực từ chủ nhà máy để tăng năng suất, trong khi họ chỉ nhận được một phần nhỏ của giá trị lao động của mình. Điều này tạo ra một môi trường lao động không công bằng và mâu thuẫn giữa tầng lớp tư sản và công nhân.

Ví dụ này minh họa cách mà quan hệ sản xuất có thể thể hiện mối quan hệ quyền lực, sở hữu tài nguyên và lao động trong xã hội, và làm nền tảng cho sự phân chia xã hội và kinh tế.
 

---

 
Ví dụ 2: Trong xã hội tư bản, quan hệ sản xuất được xác định bởi mối quan hệ sở hữu tư bản. Cụ thể, Marx và Engels mô tả quan hệ giữa các tầng lớp xã hội trong xã hội tư bản, bao gồm tầng lớp tư sản (những người sở hữu các phương tiện sản xuất như nhà máy, máy móc và vốn), và công nhân (những người lao động trong nhà máy và cung cấp sức lao động cho tư bản).

Trong hệ thống này, công nhân bị tư sản tận dụng lao động của họ để tạo ra lợi nhuận. Tư sản sở hữu các phương tiện sản xuất và sức lao động của công nhân, và họ sử dụng chúng để sản xuất hàng hóa và dịch vụ. Trong quá trình sản xuất này, công nhân nhận được một phần lương tương đương với giá trị lao động của họ, trong khi phần lợi nhuận còn lại được tư sản giữ lại.

Quan hệ sản xuất trong xã hội tư bản tạo ra một mô hình kinh tế và xã hội mà mối quan hệ giữa tư sản và công nhân là mâu thuẫn. Theo Marx và Engels, mâu thuẫn này đặt nền tảng cho sự phân chia xã hội và khủng hoảng kinh tế, và cuối cùng sẽ dẫn đến sự đổi mới xã hội theo hình thức của một xã hội cộng sản.

 

---

Ví dụ 3:  Một ví dụ về quan hệ sản xuất trong triết học là mô hình sản xuất nông nghiệp trong xã hội nông dân cổ điển, như xã hội nông nghiệp phong kiến ở châu Âu Trung cổ.


Trong mô hình này, quan hệ sản xuất được tổ chức theo hình thức tư bản đất đai, nơi mà các nông dân không có quyền sở hữu trực tiếp đất đai mà họ làm việc. Thay vào đó, họ phải làm việc cho các lãnh chúa địa phương (những người sở hữu đất đai) và phải nộp một phần lượng sản phẩm nông nghiệp của mình cho họ. Đối với công việc của họ, họ được trả công bằng một phần lượng sản phẩm mà họ sản xuất, trong khi một phần còn lại thuộc về lãnh chúa địa phương.

Trong trường hợp này, quan hệ sản xuất đặc trưng bởi mối quan hệ thống trị giữa tầng lớp nông dân và tầng lớp quý tộc phong kiến. Các nông dân không có quyền sở hữu tài sản của họ và phụ thuộc vào các lãnh chúa địa phương để có thể sản xuất. Đồng thời, lãnh chúa địa phương sở hữu đất đai và có quyền kiểm soát và phân phối lợi nhuận từ sản xuất nông nghiệp.

​​​​​​​Ví dụ này minh họa cách mà quan hệ sản xuất có thể xác định cách tổ chức và mối quan hệ xã hội trong một xã hội cụ thể, và làm nền tảng cho sự phân chia quyền lực và tài nguyên.